Cây Vối là loại cây thân mộc cỡ vừa, có thể cao tới 12–15m. Vỏ màu nâu đen, nứt dọc. Cành cây tròn hay đôi khi có hình 4 cạnh, nhẵn. Lá hình trái xoan ngược hay bầu dục, hình trứng rộng, giảm nhọn ở gốc, có mũi nhọn ngắn, hai mặt cùng màu nhạt có đốm màu nâu, phiến dày, dai, cứng, lá già có chấm đen ở mặt dưới. Cuống lá ngắn tầm 1-1,5 cm. Hoa nhỏ, màu trắng lục, họp thành cụm 3-5 hoa ở nách lá. Nụ hoa dài, 4 cánh, nhiều nhị. Cụm hoa hình tháp, trải ra ở kẽ các lá đã rụng. Cây ra hoa tháng 5-7. Quả hình cầu hay hình trứng, nhăn nheo, đường kính 7-12mm, nháp, có dịch, khi chín màu tím. Toàn lá, cành non và nụ có mùi thơm dễ chịu. Cây mọc hoang và được trồng ở khắp nơi. Trong lá vối có tanin, một số chất khoáng, vitamin và khoảng 4% tinh dầu với mùi thơm dễ chịu và có một chất kháng sinh diệt được nhiều loại vi khuẩn gây bệnh.
Trong dân gian phân biệt vối có hai loại, một loại lá nhỏ hơn bàn tay, màu vàng xanh, thường gọi là “vối kê” hay “vối nếp”. Loại thứ hai lá to hơn bàn tay, hình thoi, màu xanh thẫm gọi là “vối tẻ”[1]. Lại cũng có nơi phân biệt vối trâu và vối quế. Vối trâu lá mỏng, xanh đậm và to bản còn vối quế lá dày, nhỏ.
Tên khoa học: Cleistocalyx operculatus.
Phân loại: Cây vối công trình thường có hai loại: vối tẻ và vối nếp. Dựa vào hình thái của lá cũng có thể nhận diện được hai loại cây này. Đối với nếp tẻ thì lá to bản và dày, lá gần giống với lá của cây doi. Còn cây nếp tẻ lá nhỏ hơn và dài, sắc lá xanh nhạt và mỏng hơn. Khi pha nước uống thì cây vối nếp có vị thơm hơn và nước có màu xanh mát mắt đẹp hơn rất nhiều. Chính vì vậy, ngày nay nhiều người tiêu dùng ưa chọn loại cây vối nếp hơn, và giá trị kinh tế của vối nếp cũng cao hơn.
Đặc điểm hình thái của cây vối công trình
Thân cây: cây vối công trình là loại cây thân mộc cỡ vừa, có chiều cao trung bình từ 11-16m. Nếu được chăm sóc tốt cây có thể cao hơn. Vỏ cây có màu nâu đen, có những vết nứt dọc thân cây, ở những cây già, vỏ cây có thể bong tróc ra từng mảng. Cành cây tròn, cũng có thể có hình 4 cạnh và nhẵn.
Lá cây: đối với cây nếp tẻ, lá cây có hình bầu dục, hình trứng rộng và giảm nhọn ở cuống lá. Lá vối cái nhỏ hơn, thuôn dài, ở đầu lá mềm nhọn. Hai mặt của lá vối cùng có màu nhạt, có đốm màu nâu, phiến lá dày, dai cứng vào có chấm đen ở mặt dưới. Cuống lá ngắn khoảng từ 1-1,3cm.
Nụ và hoa vối: Hoa vối mọc ở những kẽ lá đã rụng. Vối nở hoa vào mùa xuân, hoa nhỏ màu trắng nở thành từng chùm. Hoa nhỏ, màu trắng lục, ra thành cụm 3-5 hoa ở nách lá. Nụ hoa dài, 4 cánh, nhiều nhị.
Quả: quả vối có hình cầu hay hình trứng, nhăn nheo, khi chín có màu tím hoặc màu đỏ thắm tựa như quả mận hậu. Quả Vối có vị hơi chát và hơi đắng. Quả vối thường được thưởng thức như món quà quê của những trẻ con nông thôn trong những dịp trưa hè oi ả.
Những giá trị nổi bật của cây vối
Giá trị kinh tế và cảnh quan
Cây vối có thể được trồng ở nhiều công trình để lấy cảnh quan, bóng mát và đem lại giá trị kinh tế cao.
Giá trị về y học
Theo nghiên cứu của các nhà khoa học trong thời gian tương đối dài (gần 6 năm). Họ phát hiện ra nụ vối có tác dụng rất tốt đối với sức khỏe con người là nụ vối có tác dụng bình ổn đường huyết lâu dài, hỗ trợ giảm mỡ máu, chống oxy hóa, bảo vệ tổn thương tế bào beta tuyến tụy, phòng chống đục thủy tinh thể ở bệnh nhân đái tháo đường…
Bên cạnh nụ vối, lá vối cũng có nhiều tác dụng, lá vối được dùng để pha nước uống hàng ngày. Dân dã, không tốn kém mà lại sạch sẽ, không lo thuốc trừ sâu hoặc chất bảo quản. Lá và nụ vối có thể thu hoạch, phơi sấy khô để dùng lâu dài hoặc bán, xuất khẩu. Hiện nay lá vối khô, nụ vối khô đã có mặt ở nhiều siêu thị lớn và đã theo chân du khách nước ngoài đến với đất nước của họ.
Các giá trị khác của cây vối
Gỗ cây vối cũng có thể được chế biến thành các nông cụ và được dùng trong xây dựng.
Vỏ cây vối cũng có thể dùng để nhuộm đen cho vật liệu may mặc.
Các thành phần của cây vối còn là bài thuốc dân gian hữu hiệu cực kì công dụng mà lại ít tốn kém như lá, vỏ, thân, hoa của cây vối được dùng làm thuốc chữa đầy bụng, khó tiêu, tiêu chảy, mụn nhọt, viêm đại bàng mạn tĩnh…